DOSYA: Paranın 50 Tonu

Paranın 50 Tonu I – Para Nedir? Paranın Gelişim Süreci ve İşlevleri.

***

Teknoloji geliştikçe hayatlarımıza yepyeni olasılıklar katıyor ve her bir olguyu diğerinden net bir şekilde ayırmak giderek zorlaşıyor. Kavramlar arttıkça aralarındaki ilişkiler de bulanıklaşmaya başlıyor diyebiliriz. Bu bağlamda güncel meselemiz kripto paralar olsa da kripto paralarla birlikte hayatımıza başka “temel sorular” da girdi: Para nedir; dijital para, e-para ve sanal para nedir? Kripto para, tüm bu tanımlamaların neresinde? Kripto para aslında sanal para mı yoksa elektronik para mı?..

Paranın 50 Tonu dosyası kapsamındaki ilk içeriğimizde para kavramından başlayarak; dijital para, elektronik para ve sanal para nedir konularına açıklık getirmeye çalışacağız. Ayrıca bu kavramları, birbirlerinden nasıl ayırt edebiliriz meselesini de inceleyeceğiz. Özetle para olgusunu -teknik detaylarda boğulmadan- geçmişten bugüne bütüncül bir şekilde ele almaya çalışacağız.

Amacımız; kripto paraların geleceğine dair öngörülerimizi, paranın binlerce yıllık serüveninde temellendirebilmek ve kripto paraya olan bakış açışımızı genişletebilmek.

Paranın Kısa Tarihi

Ticaret, hepimizin bildiği gibi takas (trampa sistemi) ile başlıyor. Eskiden kumaş, deniz kabuğu, kürk ya da kıymetli metaller gibi toplumca değerli kabul edilen mallar; takas aracı olarak kullanılıyordu.

Yerleşik yaşama geçiş, ihtiyaç duyulan ürünlerdeki çeşitliliğin artması gibi birçok sebebin etkisiyle malların değerinin belirlenmesi zorlaşmaya ve takas sisteminde anlaşmazlıklar çıkmaya başladı. Artık ürünleri, diğer ürünlerle takas etmek işlevsel değildi.

Bu ve benzeri sebepler ticareti; uzun ömürlü, yıpranmaya karşı dayanıklı, ulaşılması zor ve herkesin değer atfedebileceği bir ara ürün ile yapma mecburiyetini getirdi. Böylece ilk ve ilkel haliyle para doğdu.

Para ilk olarak, genellikle değerli bir madenden yapılan sikkelerde karşılık buldu. Deniz ticaretinde gelişmiş bir toplum olan Lidyalılar, MÖ VII. yüzyıldan itibaren altın ve gümüş sikkeleri ticarette kullanmaya başladı. İlk sikke, Lidya Kralı Krezus tarafından bastırıldı.

Hepimizin bildiği gibi her yenilik, kendine has problemleri de beraberinde getiriyor. Zamanla; ticaret hacminin artması, sikkelerin taşınmasının ve korunmasının zorlaşması gibi problemlerle birlikte yeni bir para kabulünün ihtiyacı doğdu.

Kâğıt Para ile Değişimin Başlangıcı

Yazının icadından sonra ağaç yaprakları ve kabukları, kil tabletler, keten bezi gibi pek çok farklı materyal; üzerine yazı yazmak için kullanıldı. Hayvan derisinin yazı gereci olarak kullanılması ise MÖ 1800’lü yıllardan itibaren başladı. Deri; diğer materyallere oranla daha dayanıklı, taşınması ve muhafaza edilmesi daha kolay olduğu için ön plana çıktı.

Kâğıt paranın atası olarak kabul edebileceğimiz deri paranın, ilk kez MÖ 118 yılında Çinliler tarafından kullanıldığı biliniyor. Deri paranın kullanılmaya başlamasıyla birlikte büyük meblağlarda ticaret yapmak kolaylaştı.

Kâğıt ise MS 105 yılında Çin sarayında icat edildi. Kâğıt; MS VIII. yüzyılda Çinli esirlerden kâğıt imal etmenin öğrenilmesiyle birlikte Araplara geçti. Oradan da -hemen hemen aynı zamanlarda- Avrupa’ya ulaştı (Kâğıt, 1850 yılından itibaren makinelerle üretilmeye başlandı.).

Kâğıt para, tarih sahnesine ilk olarak şimdi bildiğimiz formunda çıkmadı. Büyük meblağlar tutan ticaretlerde kullanılmak üzere, üzerinde değeri yazılı bir çeşit sözleşme gibiydi (Şimdiki senet olarak düşünebiliriz.). İlk kâğıt para da MS 806 yılında yine Çin’de ortaya çıktı.

Avrupa’da ilk kâğıt paraların basımı ve kullanımı ise XVII. yüzyıl sonlarında görüldü. ABD’de Massachusetts Hükümeti, 1690’lı yıllarda ilk kez asker maaşı ödemelerinde kâğıt para kullandı. Aynı zamanlarda İngiltere’de de kuyumcular tarafından kâğıt para basıldı ve dolaşıma çıkarıldı.

Avrupa’da kâğıt para basımı ve kullanımı, 1694 yılında İngiliz Merkez Bankası’nın ve ardından da diğer ülkelerin merkez bankalarının kurulmasıyla yaygınlaştı.

Osmanlı Devleti’nde ilk kâğıt para olarak kabul edilen Kaime-ı Nakdiye-ı Mutebere (Para Yerine Geçen Kâğıt), 1840 yılında Abdülmecit tarafından çıkarıldı. Cumhuriyet döneminin ilk kâğıt paraları, Türkiye’de para basımı yapabilecek altyapı bulunmadığı için Londra’da basıldı. Türkiye’deki kâğıt para serüvenini TCMB’nin hazırladığı dokümandan inceleyebilirsiniz.

Politik Bir Araç Olarak Para

Para Tanımlanabilir mi?

Farklı para formlarından bahsetmeden önce, paranın tanımından başlamak yerinde olur. Ama binlerce yıldır hayatımızda olan paranın tanımında da netleşmeye varılmış değil. Buraya alamayacağımız kadar çok sayıda ve farklı tanımdan bahsedebiliriz.

İlk olarak TDK’nin tanımına bakalım: Para; devletçe bastırılan, üzerinde değeri yazılı kâğıt veya metalden ödeme aracı, nakittir. Hem geçmişe hem de çağımızın geldiği noktaya bakarak, en iyi para tanımının Ekonomist John Kenneth Galbraith tarafından yapıldığını düşünüyoruz. Bu içerik de temelde John K. Galbraith’in 1975 yılında yaptığı tanımı referans alıyor.

Paranın tanımına ulaşmada bizim için en önemli referans noktası paranın işlevi. Para, tüm evrim sürecine bakıldığında, ekonomi odaklı bir kavram olmaktan ziyade çok boyutlu ve sosyal bir kavram olarak ele alınmalı diye düşünüyoruz.

Paranın Temel İşlevleri Nelerdir?

Paranın üç temel işlevi karşılaması beklenir:

• Değişim aracı olarak para: Paranın ilk ve en önemli işlevi, değiş tokuş (mübadele) aracı olarak kullanılması (ödeme aracı olma işlevi).
• Hesap birimi olarak para: Satılan veya alınan mal ya da hizmetin fiyatlandırılmasında ölçü birimi olarak kullanılması.
• Değer saklama aracı olarak para: Birey için yatırım, yani satın alma gücü depolama aracı olarak kullanılması.

Geçmişten günümüze paranın üç önemli işlevi değişmedi ancak gelişen teknolojilerle birlikte formu çeşitlendi.

Paranın Farklı Formları Nelerdir?

Buraya kadar sık sık altını çizmeye çalıştığımız gibi para, dinamik yapılı bir kavram. Geçirdiği evrim sürecini basamak basamak incelediğimizde bu dinamikliği görebiliyoruz. Paranın algılanışı ve kavranışı, toplumdan topluma değişebileceği gibi aynı toplumda da zaman içerisinde farklılaşabiliyor. Bununla birlikte paranın, her geçen gün daha da soyut bir hale geldiğini iddia etmek yanlış olmayacaktır.

Bu dinamik yapı, tüm tanımlama çabalarının, sınırları net bir şekilde çizilmiş ve “değişmez” bir sonuca ulaşmasını engelliyor. Ama zaten paranın gücü de bir noktada bu dinamik yapıdan geliyor.

Sonuç olarak paranın evrim süreci; bugün para olarak kabul gören bir “şey”in, yarın para kapsamında değerlendirilmeyeceğini göstermesi açısından çok değerli. Amacımız farklı para formlarını anlayarak, kripto paralara yaklaşımımızı sağlam bir temele oturtmak olduğu için buradaki en önemli ve üzerinde durmamız gereken nokta, “genel kabul görme” zorunluluğu diyebiliriz.

Paranın Farklı Formlarına Genel Bir Bakış

Paranın 50 Tonu dosyası kapsamında dijital para, elektronik para, sanal para ve kripto para kavramlarını kısaca açıklayıp; devam eden bölümlerde bu kavramların birbirleriyle olan ilişkilerini inceleyeceğiz. Kavramlar hakkında detaylı bilgi almak isterseniz ilgili sayfaları ziyaret edebilirsiniz.

Buradakilere ek olarak itibari (fiat) para, emtia para, kaydi para gibi kavramlardan da bahsedebiliriz. Bu tür ekonomi kavramları hakkında anlaşılır bilgiler almak için KriptoSÖZLÜK sayfamıza göz atabilirsiniz.

Elektronik Para

• Elektronik paranın nakit denkliği vardır (Satın alma güçleri aynıdır.).
• Elektronik paranın fiziksel karşılığı; dolar, euro, Türk lirası gibi yasal tedavülü bulunan itibari (fiat) para birimleridir.
• E-para, pek çok ülkede olduğu gibi ülkemizde de yasal mevzuat ile tanımlanmış (2013 yılında yürürlüğe giren 6493 sayılı Kanun) ve devletin iznine tabidir. Dolayısıyla yaşayacağınız sorunlarda hakkınızı aramanın yasal altyapısı bulunur.
• Elektronik para, ödeme aracı olarak kabul edilen her yerde, her çeşit hizmet ya da mal satın alma işlemlerinde kullanılabilir.
• E-para işlemlerinde banka hesabı zorunluluğu yoktur. Bu sayede bir ölçüye kadar anonimlik sağlanabilir (Banka ya da kredi kartı gibi ödeme araçlarında her iki tarafın bilgilerine erişim sağlanması zorunludur.).
• Elektronik para, paranın elektronik ortamdaki güvenliğini sağlayabilmek için kriptoloji biliminden faydalanır.

Elektronik para; merkezi bir veritabanına kaydedilmiş, özel olarak tasarlanmış çipli bir karta tanımlanmış ya da bir yazılıma kaydedilmiş olabilir. E-para sistemlerine şu örnekleri verebiliriz:

• Bakiyesi önceden tanımlanmış hediye kartları (H&M Hediye Kart gibi)
• Ön ödemeli yemek kartları (Sodexo gibi)
• Mağaza kartları (D&R Kart, Watsons Kart gibi)
• Toplu taşımada kullanılan seyahat kartları (İstanbulKart, Ankarakart gibi)
• Üniversitelerin kullandığı, çok amaçlı ve ön ödemeli kartlar (Kampuskart gibi)
• Online ya da mobil ödemeler için kullanılan cüzdanlar (Google Wallet, ApplePay gibi)
• Para transferi için kullanılan e-para sağlayıcıları (PayPal, Skrill; Türkiye’de Papara, PAYTR, PayU gibi)

Sonuç olarak e-para; elektronik olarak kaydedilen, saklanan, depolanan ve işlem gören parasal değerdir. Dolayısıyla da basitçe nakit paranın amacına elektronik olarak hizmet eder diyebiliriz.

Elektronik para, bazı kaynaklarda finans ve ticaret alanlarındaki en büyük oyun değiştiricilerden biri olarak nitelendirilmektedir.

İçerik Önerisi: Elektronik Para Nedir? (Kapsamlı Anlatım)

Sanal Para

Sanal paralar, çevrimiçi oyunlarda ya da çeşitli sosyal ağlarda kullanılabilir. Oyunun ya da sosyal ağın geliştiricileri, platformlarında kullanılmak üzere bir sanal para birimi tasarlayabilirler. Kullanıcılar olarak belirli görevleri yerine getirerek bu sanal para birimine sahip olunabilir.

• Sanal para, elektronik ortamda oluşturulur ve fiziksel bir karşılığı yoktur.
• Sanal para, geliştiricileri tarafından tasarlanır ve kontrol edilir.
• Sanal para, kullanıldığı spesifik alanda anlam ifade eder.
• Sanal paranın değeri ve kullanım koşulları, geliştiricileri tarafından belirlenir.
• Sanal paranın, devlet ve kanunlar nezdinde genel geçerliliği yoktur.

Kuşkusuz buradaki en önemli nokta; sanal paranın, kanunlarca kabul görmüş bir değişim aracı olmadığıdır. Sanal paranın, itibari para ya da elektronik para gibi genel geçer bir kullanımı söz konusu değildir. Sıklıkla dijital para kavramı yerine kullanılsa da aslında sanal paranın kavramsal çerçevesi, çok daha dardır.

İçerik Önerisi: Sanal Para Nedir? (Detaylı Anlatım)

Kripto Para

İngilizce karşılığı cryptocurrency olan kripto para; kriptolojinin şifreleme tekniklerinden biri olan açık anahtarlı şifreleme (public-key cryptography) tekniğini kullanarak, karmaşık kod sistemleriyle şifrelenmiş, elektronik olarak oluşturulan (fiziksel karşılığı olmayan), blockchain teknolojisi üzerine kurulu dijital paradır.

Burada kısaca blockchain’e de değinmek gerekir. Blockchain; merkezi bir otorite tarafından kontrol edilmeyen, kriptoloji biliminin tekniklerini kullanan, çalışma prensibi bağlamında dışarıdan müdahaleye, manipülasyona ya da sahtekarlığa izin vermeyen bir kayıt teknolojisidir. 

Kripto paralar, kişilere pek çok avantaj sağlamaktadır:

• Kripto paralardaki şifreleme yöntemi sayesinde; aynı kripto para, tekrar tekrar yeniden oluşturulamaz ve tabii ki tekrar tekrar harcanamaz.
• Kripto para biriminin piyasaya dağıtılması, madencilik yoluyla sağlanır.
• Kripto para birimleri, oluşturulma aşamasında tanımlanan miktarda toplu olarak oluşturulur. İlgili kripto para biriminden en fazla ne kadar sayıda olabileceği, herkes tarafından bilinir.
• Kripto paralar, hükûmet kararınca Merkez Bankaları tarafından çıkarılan itibari para birimlerinin etkilendiği durumlardan (enflasyon, faiz oranları vs. gibi) etkilenmezler (Elbette, ekonominin iyileşmesi/kötüleşmesi gibi durumlara bağlı olarak dolaylı etkilenme söz konusu olabilir.).
• Kripto paraların değeri, piyasadaki arz-talep eğrisine göre organik bir biçimde oluşur. Talep artarsa değerleri de artar.
• Kripto para birimlerinin arkasında, birilerinin aldığı kararlara göre kapatılmaya karşı son derece dirençli bir sistem vardır.
• Kripto para birimleri de diğer para birimleri gibi, kripto paraları bir ödeme yöntemi olarak kabul eden yerlerde mal ya da hizmet satın almak için kullanılabilir.

Elbette kripto paraların da çeşitli dezavantajlı tarafları bulunmaktadır. Örneğin kripto para birimlerinin değerlerinde aşırı ya da hızlı dalgalanmalar yaşanabilir. Bu nedenle de yatırım oldukça risklidir.

Bir de kripto cüzdan kullanırken oluşabilecek ciddi riskler vardır. Eğer özel cüzdanınız üzerinden kripto para transferi yapıyorsanız yanlış cüzdan adresi girilmesi halinde para yanlış kişiye transfer edilebilir. Her birey anonim olduğu için kişinin tespit edilmesi imkansızdır ve bu yolla ciddi maddi kayıplar yaşanabilir. Kripto paralarınızı tuttuğunuz kripto cüzdanınızın şifresini unutmanız, tüm varlıklarınızı kaybetmeniz anlamına gelir.

Ek olarak henüz çok yeni olduğu için kripto paraların yasal çerçevesi hemen hiçbir ülkede çizilebilmiş değil. Bu da çeşitli durumlarda hukuki olarak hak aramayı zorlaştırmaktadır.

İçerik Önerisi: Kripto Para Nedir? (Kapsamlı Dosya)

Dijital Para

• Dijital paraların, fiziksel dünyada fiziksel bir karşılığı olabilir ya da olmayabilir (E-paranın fiziksel karşılığı itibari para birimleridir. Ancak sanal para ve kripto paralar için nesnel bir karşılıktan bahsedemeyiz.).
• Dijital para birimleri, ürün ya da hizmet satın almak için kullanılabilir (Satıcı tarafından ödeme aracı olarak kabul edildikleri sürece. Sanal paralar da ilgili ağ üzerinde satın alma işlevi görür.).
• Dijital paralar; banka, şirket, kişi gibi merkezi bir otorite tarafından oluşturulup yönetilebileceği gibi tamamen merkezsiz olarak da tasarlanabilir (Kripto para birimlerinde olduğu gibi).
• Dijital paralar söz konusu olduğunda aynı ağda olmak önemlidir:
  • Moneygram aracılığıyla transfer edilen para Moneygram aracılığıyla alınabilir;
  • Birisine Bitcoin gönderme işlemi iki Bitcoin cüzdanı arasında gerçekleşir;
  • Elektronik para, sadece ödeme yöntemi olarak kabul edilen yerlerde satın alma işlemi için kullanılabilir;
  • Bir oyun parası, o oyun sistemi içerisinde olduğunuzda anlamlı ve kullanılabilirdir.

Dijital para birimleri, temel manada geleneksel para birimlerine benzer. Ama alt başlıklara ayrıldıkça farklılaşmalar söz konusu olabilir. Kabaca teknolojik altyapı, yasal statü, kullanım alanı, değerinin belirlenme metoduyla ilgili farklılıklardan bahsedebiliriz.

Dijital paralara;

• Ülkemizde 2013 yılında 6493 sayılı Kanun ile tanımlanan ve yasalaşan elektronik parayı,
• Genellikle oyunlarda ya da sosyal ağlarda, platform içinde kullanılan sanal paraları,
• Dağıtık ağ üzerinde merkeziyetsiz olarak oluşturulan kripto paraları örnek gösterebiliriz.

İçerik Önerisi: Dijital Para Nedir? (Kapsamlı Anlatım)

Tanımlar Neden Önemli?

Bir “şey”e ne dediğiniz, onu nasıl tanımladığınız ve ele aldığınız; o “şey”in geleceği üzerinde oldukça etkili olabiliyor. Özellikle kripto para ve sanal para konusunda bir kavram kargaşası olduğu aşikâr. Ancak “kripto” ifadesinin, sadece paranın şifrelenmiş yapısına vurgu yaptığını düşünürsek hata yaparız. Kripto paralar, güçlerini arkalarındaki “blockchain (blokzincir)” teknolojisinden alıyor.

Kripto paralara sanal para demeye başladığımızda, dolaylı olarak, potansiyellerini görmezden gelip ya da hafife alıp yaygınlaşmalarına ket vurabiliriz.

Sonuç: Karşılaştırma, Farklılıklar, Benzerlikler

Dijital para, e-para, sanal para ve kripto para kavramlarına burada genel anlamda yer verip, önemli noktaları belirterek bir altyapı oluşturmaya çalıştık. Daha detaylı bir karşılaştırma için Kripto Para ve Diğerleri başlıklı içeriğimizi ziyaret edebilirsiniz.

TDK’nin “dijital” tanımı şöyle: 1. (sıfat) Sayısal 2. (sıfat) Verileri bir ekran üzerinde elektronik olarak gösteren. 3. (isim, fizik) Verilerin bir ekran üzerinde elektronik olarak gösterilmesi. 

Tüm bu karşılaştırma sonucunda, dijital kelimesinin anlamından da yola çıkarak, dijital parayı üst küme olarak konumlandırmanın kavramları ilişkilendirme konusunda işe yarar bir yol sunduğunu düşünüyoruz.

Karşılaştırma sonucunu şöyle özetleyebiliriz:

• Dijital para, paranın dijital ortamdaki versiyonudur.
• Elektronik para, itibari paranın elektronik ortamdaki karşılığıdır.
• Sanal para; bir tür dijital paradır, elektronik para değildir.
• Kripto para; bir tür dijital paradır, elektronik para değildir, sanal para değildir.

Ülkelerin ekonomide otoriter kurumlarınca yapılan tanımlarda dahi farklılıklar olabiliyor. Hatta aynı kurumun yıldan yıla kavramı ele alışı yeniden şekillenebiliyor. Bu tanım karmaşasının içerisine bir de etkili şirketler / iş insanları girdiğinde işler daha da karmaşıklaşabiliyor. Tanımlar birbirleriyle çelişebiliyor bile. Bunun sebebi -çoğunlukla- bazı şeylerin çok yeni olması ve bireylerin, toplumların ve devletlerin yaklaşımının zaman içerisinde şekillenmesi.

Öte yandan “dijital para” kelimesi nerede, kim tarafından kullanıldığına göre farklı anlamlara gelebilir. Tüm bu kavramlar için temel tanımları anlayıp geri kalanı için her an her şeyin değişebileceğini bilmek ve toplumlar nazarında nasıl algılandığına, kullanıldığına, kabul gördüğüne bakmak gerek.

Bazı para birimleri yoluna, örneğin sanal para olarak başlayıp daha geniş başka bir kümeye geçebilir. Şu an sadece bir oyun ağında kullanılan sanal para biriminin, gelecekte milyonlarca insan tarafından tercih edilmeyeceğini ve mal ya da hizmet satın alımlarında kullanılmayacağını nasıl bilebiliriz?

***

Paranın 50 Tonu II – Elektronik Para Nedir?
Paranın 50 Tonu III – Elektronik Para Sistemi Nedir?
Paranın 50 Tonu IV – Sanal Para Nedir?
Paranın 50 Tonu V – Dijital Para Nedir?
Paranın 50 Tonu VI – Kripto Para Nedir?
Paranın 50 Tonu VII – Detaylı Karşılaştırma: Kripto Para ve Diğerleri

Dosya konusu ele alınırken aşağıdaki kaynaklardan faydalanılmıştır:
Elektronik Para, Diğer Para Türleriyle Karşılaştırılması ve Olası Etkileri, Nurettin ÖZTÜRK, Asuman KOÇ
Elektronik Para ve Finansal Piyasalar Arasındaki İlişki, Hakan BİLİR, Şerif ÇAY
Elektronik Para ve Elektronik Para Kuruluşları, Turgay GEÇER
Elektronik Para ve Merkez Bankacılığı, Şule Şenel Tabak
Elektronik Para ve Bitcoin, Av. Esra Demir
Elektronik Para ve Sanal Para: Bitcoin Geleceğin Para Birimi Olabilir mi?, Mert Yılmaz ÖZBAŞ
Kripto Paralar, Blok Zinciri Teknolojisi ve Uluslararası İlişkilere Muhtemel Etkileri, Fatih YILDIRIM
Kripto Para Araştırma Raporu 2020, Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu
Kâğıt Paranın Tarihçesi, TCMB
Digital currency, wikipedia.org
Virtual currency, wikipedia.org
Cryptocurrency, wikipedia.org
Electronic Money, wikipedia.org