Detaylı Karşılaştırma: Kripto Para ve Diğerleri

Kripto paranın diğerleriyle karşılaştırılması: Paranın 50 Tonu dosyası altında ele aldığımız e-para, sanal para, kripto para ve dijital para ifadelerinin, birbirleriyle hem teknolojileri hem işlevleri hem de değerleri bağlamında karşılaştırmasını yapmaya çalışacağız.

Para nedir sorusundan başlayarak elektronik para, dijital para, sanal para ve kripto para nedir sorularına cevap vermeye çalıştığımız içeriklerimizi de ayrıca inceleyebilirsiniz.

Paranın 50 Tonu I – Para Nedir? Paranın Gelişim Süreci
Paranın 50 Tonu II – Elektronik Para Nedir?
Paranın 50 Tonu III – Elektronik Para Sistemi Nedir?
Paranın 50 Tonu IV – Sanal Para Nedir?
Paranın 50 Tonu V – Dijital Para Nedir?
Paranın 50 Tonu VI – Kripto Para Nedir?
Paranın 50 Tonu VII – Detaylı Karşılaştırma: Kripto Para ve Diğerleri

***

Her geçen gün hayatlarımıza ekonomi, finans, bankacılık gibi alanlarda çeşitli yenilikler giriyor. Özellikle finans teknolojilerindeki gelişmelerin bireysel hayatlarımızı direkt olarak etkilediğini söyleyebiliriz. Ödemelerin elektronik ortama taşınması ve bu tür ödeme yöntemlerinin birey düzeyinde yaygınlaşması, sosyal yaşamı oldukça etkiledi ve dönüştürdü. Çok uzun zamandır alışveriş yapmak ya da fatura ödemek için yanımızda nakit para taşımamız gerekmediği gibi, dışarıda olmamıza hatta satın alacağımız mal ya da hizmetle aynı ülkede olmamıza bile gerek kalmadı.

Peki, bu değişim ve dönüşümü ne kadar fark ediyoruz? Bize sunduğu fırsatlardan ne kadar faydalanabiliyoruz ya da dezavantajlardan ne kadar kaçınabiliyoruz? Öte yandan, şimdi durduk yerde neden elektronik para, sanal para nedir gibi soruları tartışıyoruz? Çünkü hayatlarımıza bir de kripto para gerçeği girdi ve ülkelerin ekonomilerinde yaşanan çeşitli dalgalanmalar, kripto paraların popülaritesini her geçen gün önemli ölçüde artırdı, artırıyor.

Çoğumuzun kafasını, kripto paraların devlet düzeyinde statüsü nedir; yasal mıdır, değil midir; vergilendirilmesi gerekir mi; kripto parayı diğerlerinden ayıran nedir gibi sorular meşgul ediyor. Yatırım yapmak isteyen pek çok kişi, yasalarda hâlen belirsiz olan durumlardan dolayı çekimser davranabiliyor. Bu belirsizlik, bir süre daha hayamızda olacak gibi görünüyor.

Bu nedenle bir de Coin Havadis ekibi olarak, farklı kavramları araştırıp anlayarak, kripto para kavramına dair daha güçlü bir öngörü edinebiliriz diye düşündük. Pek çok kafa karıştırıcı soru var: Kripto paralara, üst başlıkta dijital para ya da sanal para mı demeliyiz yoksa kripto paraların bir üst başlığa ihtiyacı yok mu? Dijital para ve elektronik para aynı şey mi? Sanal parayı kripto paradan ayıran özellikler neler? O halde bu farklı kavramları, birbirleriyle benzerlikleri ve farklılıkları açısından karşılaştırmaya başlayabiliriz:

Kripto Para ve Elektronik Para Farkı Nedir?

Tanımlarına, işlevlerine, arka planlarındaki teknolojiye ve yönetilme biçimlerine baktığımızda elektronik para ve kripto para kavramlarının eşanlamlı olarak kullanılamayacağını rahatlıkla söyleyebiliriz. Kısacası kripto para ve elektronik para kavramlarının aynı olmadığı konusunda şüpheye düşmemizi gerektirecek bir nokta bulunmuyor.

• Elektronik para, itibari paranın amacına elektronik ortamda hizmet eden bir teknolojidir. Dolayısıyla da dolaşımda olan banknot ve madeni paraların elektronik ortamdaki karşılığıdır. Kripto paralar ise tamamen dijital ortamda oluşturulmuştur ve fiziksel karşılıkları yoktur.
• Elektronik para birimleri; dolar, euro, Türk lirası gibi yasal tedavülü bulunan para birimleridir. Kripto para birimlerine ise Bitcoin, Litecoin, Ripple, NEAR, NEO, Ethereum gibi örnekler verilebilir.
• Elektronik paranın itibari para denkliği vardır. Kripto paraların değerleri ise piyasadaki arz ve talep dengesine göre organik bir biçimde oluşur.

NOT: Bazı kripto paralar; oluşturulma aşamasında dolar, euro ya da Türk lirası gibi itibari para birimlerinden birine endeksli olarak tasarlanabilir. Bu tür kripto paralara stablecoin denir. Örneğin Tether (USDT), Amerikan dolarına endekslidir.

• Elektronik para; merkezi yapıdadır, bir otorite tarafından kontrol edilir ve denetlenir. Kripto para ise merkeziyetsizdir ve dağıtık ağ üzerinde her kullanıcının denetimine açıktır.

NOT: Bazı blockchain projeleri merkezi bir yapıda tasarlanabilir.

• Kripto para birimleri de elektronik paralar gibi bu ödeme yöntemini kabul eden yerlerden -itibari para karşılığınca- mal ya da hizmet satın almak için kullanılabilir. Bu yönleriyle benzerlik gösterseler de diğer pek çok yönleriyle tamamen farklıdırlar.

Bu maddeler, kripto para ve elektronik para arasındaki en belirgin farklılıkları ve benzerliği ortaya koyuyor diyebiliriz. Ek olarak iki farklı sistemin sunduğu avantajlar ve dezavantajlar da var:

Avantajlar ve Dezavantajlar Açısından Karşılaştırma

Burada kripto para işlemleri derken, direkt olarak ağ üzerinde özel cüzdanlar arasında yapılan işlemleri kastediyoruz. Kripto para borsaları üzerinde yapılan işlemler için bazı durumlar daha farklıdır (Özellikle anonimlik konusunda).

• Elektronik para işlemlerinde işlem kayıtları, sistemi işleten kuruluşun sunucularında depolanır. Kripto para işlemlerinde ise kayıtlar, dağıtık ağ üzerinde yer alan binlerce cihazda özel bir şifreleme mantığıyla tutulur. Dolayısıyla da elektronik para işlemleri, siber saldırılara karşı daha savunmasızken kripto para işlemleri, siber saldırılara karşı çok daha dirençlidir.
• Elektronik para işlemlerinde kayıtların silinmesi, değiştirilmesi gibi art niyetli teşebbüsler yapılabilir ve başarılı olabilir. Bu nedenle sistem, dolandırıcılığa ve manipülasyonlara açıktır. Kripto paralar söz konusu olduğunda ise blockchain teknoloji sayesinde kayıtların silinmesi ya da değiştirilmesi neredeyse imkânsızdır.
• Kişiden kişiye ya da kişiden işletmeye elektronik para transferlerinde mutlaka bir aracıya ihtiyaç vardır. Kripto para işlemlerinde ise hiçbir aracı kuruma gerek olmadan yazılım üzerinden cüzdandan cüzdana transfer yapılabilir.
• Elektronik para sistemlerinde anonimlik ancak belirli bir ölçüde sağlanabilir. Bazı e-para sistemlerinde hesap açmak için kimlik doğrulaması yapmak gerekebilir. Kripto para işlemlerinde ise anonimlik yüzde yüz oranında sağlanabilir. Örneğin Bitcoin cüzdanı oluşturmak için herhangi bir resmi kuruma kendinizi tanıtmanız gerekmez. Bilgisayarınıza kuracağınız bir yazılım yeterlidir.
• Elektronik para sistemleri, devletin kontrolünde ve güvencesindedir. Devlet; işlemlerinizi dondurabilir, iptal edebilir, hesaplarınıza el koyabilir ya da bir haksızlığa uğradığınızda sizi yasal olarak koruyabilir. Kripto para sistemleri ise ağ üzerindeki binlerce kullanıcının denetimine açıktır. İşlemler kullanıcıların onaylarıyla gerçekleşir ve değiştirilemez bir şekilde kaydedilir. Kripto para cüzdanlarınızın şifreleri tamamen size aittir ve herhangi birisi hesabınıza el koyamaz.

Kripto paralar, bu ve benzeri açılardan çok daha güvenlidir. Ancak herhangi bir olumsuz durumda hakkınızı arayabilmeniz için gerekli yasal çerçeve henüz tam anlamıyla çizilmiş değil. Hatta bazı ülkelerde kripto paralar tamamıyla yasaklanmış durumda.

Kripto Para ve Sanal Para Farkı Nedir?

Birbiriyle en çok karıştırılan iki kavram kripto para ve sanal para kavramları. Oysa aralarında ciddi farklılıklar var ve kripto paraları, sanal para başlığı altında değerlendirmek son derece yanlış. Bununla birlikte Cumhurbaşkanlığı Dijital Dönüşüm Ofisi, 2021 yılı içerisinde yayınladığı Blokzincir Sözlüğü’nde kripto paraları sanal paralarla ilişkilendirdi.

Cumhurbaşkanlığı Dijital Dönüşüm Ofisi’nin kripto para tanımı: Blokzincir ağında ödeme aracı olarak kullanılması için oluşturulmuş sanal paralardır. Merkeziyetsiz bir şekilde kullanımı kriptografik matematiksel işlemlerle güvence altına alındığından kripto para olarak anılmaktadır. Blokzincir ağında herhangi bir mal veya hizmetin sahipliği veya el değiştirmesi, öncelikle onun dijital değer yani jeton (token) olarak tanımlanması ile sağlanır.

Kripto para ve sanal para hem arka planlarındaki teknoloji hem kullanım alanları hem de satın alma kabiliyetleri açısından oldukça farklı iki kavram.

İçerik Önerisi: Sanal Para Nedir, Nerelerde Kullanılır?

İlgili içeriğimize göz attığınızda Avrupa Merkez Bankası (ECB)’ndan ABD Hazine Bakanlığı’na pek çok kurumunun sanal paraları, “sadece ilgili ağ üzerinde anlamlı ve devlet/kanun gözünde genel geçerliliği olmayan” şeklinde tanımladığını görebilirsiniz. Ancak kripto paralar, toplumlar genelinde çok ciddi yankı bularak, devletleri de bu konuda regülasyon yapmaya zorladı. Dolayısıyla kripto paralar artık devletlerin de inceleme alanında. Ayrıca farklı ülkelerin merkez bankaları kendi kripto paralarını üretmeyi planladıklarını duyuruyor. Bu konuda aktif çalışmaların başladığını da biliyoruz. Bir yandan da e-ticaret şirketleri, alışverişlerde kripto para kullanımını sağlayacak teknolojiler geliştiriyor.

Sonuç olarak, bir zamanlar elektronik para teknolojisinin yaşadığı süreçten geçen kripto paralar; sanal para çatısı altında değerlendirilmekten epey uzak.

Kripto Para ve Sanal Para Arasındaki Farklar

• Sanal para birimleri; belirli bir kişi, kurum, şirket ya da organizasyon tarafından, belirli bir ağ üzerinde kullanılmak üzere çıkarılır ve tamamıyla geliştiricilerinin kontrolündedir. Kripto para birimleri, kimliği açık girişimci bir ekip tarafından çıkarılabileceği gibi kimliği bilinmeyen kişi ya da kişilerce de çıkarılabilir (Bitcoin sistemini kuran Satoshi Nakamoto hakkında hemen hemen hiçbir şey bilmiyoruz.). Ancak kripto para birimlerinde bu türden bir kontrol mekanizması yoktur. Süreçler birbirlerinden çok farklı şekilde ilerler ve işler (Bknz: Blockchain Nedir, Ne İşe Yarar?). Kripto para birimleri, bir ekip tarafından geliştirilmiş olsa bile -çoğunlukla- merkeziyetsiz bir yapıdadır (Bazı blockchain sistemleri merkezi bir yapıda tasarlanabiliyor.).
• Sanal para birimlerinin değeri, nasıl kullanılacağı ve nasıl dağıtılacağı; sanal parayı tasarlayan ekip tarafından belirlenir. Kripto para birimlerinin değerleri, piyasadaki arz talep dengesine göre organik olarak oluşurken (talep varsa değerleri yükselir, yoksa düşer); dağıtımı madencilik ya da satın alma (farklı platformlar üzerinden itibari para karşılığınca) yoluyla gerçekleşir.
• Kripto para birimleri, başlangıç yani oluşturulma aşamasında belirlenen sınırdan daha fazla üretilemez. Örneğin birisi piyasada daha çok Bitcoin olsun istiyor diye, başlangıçta belirlenen 21 milyon sınırı, 25 milyona çıkarılamaz. Ancak sanal para birimleri söz konusu olduğunda bu, ilgili ekibin inisiyatifindedir. İstedikleri sayıda yeniden ve yeniden üretebilirler.  
• Sanal para birimleri, kullanıldığı spesifik alanda (ağda) anlam ifade ederken kripto para birimleri, ödeme aracı olarak kabul edilen her yerde mal ve hizmet satın almak için kullanılabilir. Ayrıca kripto paraların değer saklama (yatırım) aracı olarak kullanılması da mümkündür.

Kripto para ve sanal para arasındaki farklılıkları genel hatlarıyla bu şekilde özetleyebiliriz. İkisinin ortak özelliği ise fiziksel (nesnel) bir karşılıklarının olmamasıdır.

Elektronik Para ve Dijital Para Farkı Nedir?

Dijital para ve elektronik para kavramları, çeşitli açılardan birbirinden oldukça farklı. Bunu daha iyi bir zemine oturtabilmek için “dijital” kelimesinin anlamını netleştirmekte fayda var. Çünkü sanal ile dijital aynı şey olmadığı gibi, dijital ile de elektronik aynı şey değil.

TDK’nin tanımı: Dijital; 1. (sıfat) Sayısal 2. (sıfat) Verileri bir ekran üzerinde elektronik olarak gösteren. 3. (isim, fizik) Verilerin bir ekran üzerinde elektronik olarak gösterilmesi. 

Farklı sözlüklerde “sayı ile ilgili, sayı temeline dayalı, sayısal” olarak da tanımlanıyor. Günümüzde dijital kelimesi, daha çok mekanik değil de elektronik çalışma prensibine sahip cihazlar için kullanılıyor diyebiliriz. Dolayısıyla üst küme olarak dijital para kavramı seçmek daha ideal görünüyor.

Sonuç: Kavram Karmaşasına Karşı…

Kripto paranın diğerleriyle karşılaştırılması mevzusunu toparlayıp özetlemek gerekirse;

• Dijital para, paranın dijital ortamdaki versiyonudur.
• Elektronik para, itibari paranın dijital ortamdaki karşılığıdır.
• Sanal para; bir tür dijital paradır, elektronik para değildir.
• Kripto para; bir tür dijital paradır, elektronik para değildir, sanal para değildir.

“Dijital para” kelimesi nerede, kim tarafından kullanıldığına göre farklı anlamlara gelebilir. Örneğin bir oyun parasından bahsediliyorsa aslında alt kümesi diyebileceğimiz sanal paradan bahsediliyor olabilir. Öte yandan blockchain tabanlı ve kendi kripto para birimi olan oyunlar da var. Bu oyun paralarından bahsederken “kripto para” kavramını kullanmak daha doğru bir yaklaşım. Özetle dijital paraların özel anlamları ancak belirli yasal ya da bağlamsal (oyun örneğinde olduğu gibi) durumlarda netlik kazanabilir.

Tüm bu kavramlar için temel tanımları anlayıp geri kalanı için her an her şeyin değişebileceğini bilmek ve toplumlar nazarında nasıl algılandığına, kullanıldığına, kabul gördüğüne bakmak gerek.

Bazı para birimleri yoluna, örneğin sanal para olarak başlayıp daha geniş başka bir kümeye geçebilir. Şu an sadece bir oyun içerisinde kullanılan ve devletlerce yasal olarak kabul görmemiş sanal para biriminin, gelecekte milyonlarca insan tarafından tercih edilmeyeceğini ve mal ya da hizmet satın alımlarında kullanılmayacağını nasıl bilebiliriz?

Siz de tüm bu kavramlar hakkındaki yorumlarınızı ve eklemek istediklerinizi, sayfanın altındaki yorum bölümünden bize yazabilirsiniz.

***

Kaynaklar:
Elektronik Para, Diğer Para Türleriyle Karşılaştırılması ve Olası Etkileri, Nurettin ÖZTÜRK, Asuman KOÇ
Kripto Para Araştırma Raporu 2020, Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu
Elektronik Para ve Sanal Para: Bitcoin Geleceğin Para Birimi Olabilir mi?, Mert Yılmaz ÖZBAŞ
Digital currency, wikipedia.org
Virtual currency, wikipedia.org
Cryptocurrency, wikipedia.org